Майнаи сари инсон хусусияти тағйирёбандагӣ дошта, бо ҳамин аз майнаи сари ҳайвонот фарқ мекунад. Муайян карда шудааст, ки қисми зиёди майнаи сари ҳайвонот дар ҳолати таваллуд шудан «банд» буда, механизми инстинктивии шаклҳои рафтор ба таври мерос аз насл ба насл мегузаранд. Майнаи сари кӯдак баръакс қисми зиёдаш чун варақи қоғаз тоза буда, ба қабули он чизе, ки дар рафти ҳаёт ба ӯ калонсолон ёд медиҳанд, чӣ гуна хусусиятҳоро дар ӯ тарбия мекунанд, омода мегардад. Мутахассисон муайян кардаанд, ки ҷараёни ташаккули майнаи сари ҳайвонот дар арафаи таваллуд ба охир мерасаду майнаи сари инсон давом мекунад. Аз ин рӯ, инкишофи инсон ба шароити ӯ муҳайё кардаи калонсолон, ба муҳити иҷтимоие, ки кӯдак ба воя мерасад, ба таълиму тарбияе, ки ӯ мегирад вобастагӣ дорад. Вазифаи калонсолон на танҳо аз кӯр кардани «саҳифаҳои тоза» – и майнаи сари кӯдак, инчунин аз сифати он вобаста буда, ба сохти майнаи сар таъсир мерасонад.

Сохт ва таркиби системаи асаби навзод аз ҷиҳати зоҳирӣ ба одамони калон монанд бошад ҳам, вале аз тарзи кор, алоқаи байни шӯъбаҳои майнаи сар ва бо ҳам пайвастшавии ҳуҷайраҳои майнаи сар фарқ мекунад. Маълумотҳои ба дастовардаи олимони соҳаи анатомия ва физиологияи синнусолӣ далели он аст, ки аз рӯзи таваллуд дар навзод системаи асаби вегитативӣ ва ҳароммағз ба кор омадааст. Тавассути рефлексҳои ғайришартӣ фаъолияти кӯдак ба кор даромада, барои идора кардани вазифаҳои гуногуни физиологӣ заминаҳои мусоидро фароҳам меорад.

Ҳангоми таваллуд дар навзод сутунмӯҳра, майнаи дарозрӯя, купруки варолев, чор тепачаи майнаи миёна, ба кор омада мешавад. Баъзе шӯъбаҳо ба монанди майнаи дарозрӯя, бо марказҳои асабе, ки амалҳои муҳими қобили ҳаётиро ба тартиб медароранд. (Масалан, узвҳои нафаскашӣ, нафасбарорӣ, кори дил. ҳаракати хун дар рагҳои хунгард) мӯътадил кор мекунанд, вале майнача нисбатан суст инкишоф меёбад. Аз ин рӯ. амали ҳаракатҳои ихтиёронаи дасту пойҳо, нигоҳ доштани гардан. амали нишастан, гавак кашидан, роҳгардӣ, ҷаҳидан, аъзои баданро дар ҳолатҳои гуногуни мувозинатӣ нигоҳ доштан, ки ба фаъолияти майнача алоқаманд аст, дар кӯдак дертар инкишоф меёбад.

Олимон муайян кардаанд, ки миқдори ҳуҷайраҳои майнаи сари навзод қариб ба миқдори ҳуҷайраҳои майнаи сари калонсолон (тахминан 14-миллиард) баробар бошад ҳам, вале қисми зиёди ҳуҷайраҳои майнаи сари навзод инкишоф наёфтааст ва ба фаъолият омода нест. Ба ҳам пайвастшавии ҳуҷайраҳои майнаи сари навзод суст ба амал меояд. Ҳар қадаре ки ба узвҳои ҳиссии кӯдак аз олами беруна ахборот ворид шавад, ба ҳам пайвастшавии ҳуҷайраҳо бештар ба амал меояд.

Эҳсоси биноӣ, шунавоӣ, маза, бӯй ва пустии навзод ба ҳодисаҳои психикӣ табдил ёфта, ба инкишофи кӯдак таъсири калон мерасонад. Натиҷаи тадқиқотҳои олимон нишон дод, ки ба ҳам пайвастшавии ҳуҷайраҳои майнаи сари кӯдак аз рӯзҳои аввали таваллуд ба амал омада, дар 6-моҳагӣ 50% ва дар синни то 3-солагӣ 70-80%-ро ташкил медиҳад. Яъне, инкишофи психикаи кӯдак бо тағйир ёфтани синнусол, донишҳое, ки ӯ ба олами иҳотакарда мегирад, шароити оилавӣ, муҳити иҷтимоӣ, ташкили дурусти таълиму тарбия вобастагии калон дорад.

Бояд қайд кард, ки торҳои асаби навзод ҳоло бо пардаи миэлини пӯшида нашуда бошад ҳам, вале бо суръати тез инкишоф меёбад. Аввал торҳои асаби марказшитоб баъд торҳои асабӣ марказгурез ва ниҳоят торҳои асабе, ки дар дохили майнаи сар ҷойгиранд бо пардаи миэлинӣпӯшида мешаванд. Бо пардаи миэлинӣпӯшидашавии торҳои асаб ба фаъолияти кӯдак, пеш аз ҳама ба ташкили дурусти корҳои таълиму тарбиявӣ дар оила, кӯдакистон ва мактаб вобаста буда, инкишофи психика ба инкишофи ҷисмонӣ алоқаманд мебошад.

Навзод на танҳо ҷисман бо суръат инкишоф меёбад, инчунин инкишофи системаи асаб ва майнаи сар ба амал меояд. Инкишофи психика ба такмили майнаи сар вобаста буда, ба туфайли он дар кӯдак маҳорати иҷрои амалҳо пайдо мешавад. Қобилияти коршоямии ӯ зиёд шуда, барои ташакили ҷараёни таълиму тарбия шароитҳои мусоидро ба вуҷуд меорад.

Такмили майнаи сари кӯдак ба калонсолон вобастагӣ дорад. Мутахассисон муайян кардаанд, ки агар дар синни навзодӣ ва барвақти бачагӣ қисмҳои алоҳидаи майнаи сари кӯдакро машқнадиҳанд ва барои инкишофи он шароитҳо фароҳам оварда нашаванд, ҳамон қисми майнаи сари кӯдак инкишоф намеёбад ва минбаъд аз иҷрои вазифаи худ баромада наметавонанд.

Заминаҳои табиӣ, сохти узвҳои бадан, вазифаҳои он ва инкишофи майнаи сар барои инкишофи психика шароитҳои муайянро ба вуҷуд меорад.

Таҷрибаи ҷамъиятӣ сарчашмаи инкишофи психика буда, таҳти роҳбарии калонсолон кӯдак дар бораи ашёҳо ва ҳодисаҳои олами иҳотакарда ахборот мегирад, бо хусусиятҳои алоҳидаи онҳо (гармӣ, хунукӣ, мулоимӣ, сохти ранг, шакл, намуд) шинос мешавад, тарзи бо онҳо амал карданро ёд мегирад, ки он ба сифати инкишофи психика таъсири калон мерасонад.

Бояд қайд кард, ки ҳосилшавии нахустин рефлекси шартӣ ба модар вобастагӣ дорад. Агар модар навзодро як чанд маротиба дар вазъият нигоҳ дорад, ки ба маконидан омода шавад, дар 9-15 рӯзагии баъди таваллуд рефлекси аввалини шартӣ ҳосил мешавад. Рефлекси муайян кардани вазъиятро дар вақти хоб, бедорӣ дар рафаш бо калонсолон муносибат кардани кӯдак ҳосил кардан мумкин аст. Модар рефлексҳои ғайришартии кӯдакро мустаҳкам карда ба ҳосилшавии рефлекси шартӣ замина мегузорад.

Агар модар кӯдакро дар вақти муайян хӯрок диҳад, хобонад, ба сайру гашт барорад, минбаъд дар кӯдак рефлекси шартӣ ҳосил мешавад. Дар ҳолате, ки модар дар вақтҳои муайяншуда талаботи кӯдакро қонеъ нагардонад, ӯ инҷиқӣ, гиря ва беқарорӣ мекунад. Дар заминаи корӣ анализаторҳо биноӣ, шунавоӣ, рефлексӣ «Ин чӣ бошад?» ташаккул меёбад. Миқдори торҳои асабӣ ҳуҷайраҳои майнаи сари навзод бо торҳои асаби одамони калонсол баробар бошад ҳам, вале торҳои асаби ҳуҷайраҳои навзод ба қадри кифоя инкишоф наёфтааст. Дар барқарор кардани алоқаи кӯдак бо олами иҳотакарда, ки шӯъбаҳои олии майна, пуслохии нимкураҳои калон иштирок мекунанд. Барои ҳосил шудани рефлекси шартӣ шароитро ба вуҷуд меорад.

Аз рӯзҳои аввали ҳаёт майнаи сари кӯдак бо суръат инкишоф меёбад. Дар ду ҳафтаи аввал майдони дар нимкураҳои майнаи сар буда, вазифаи биноиро ишғол мекардагӣ 1,5 баробар зиёд мешавад. Ин инкишофёбӣ пеш аз ҳама ба шароити зарурии муҳаё кардаи калонсолон вобастагӣ дорад. агар кӯдак дар шароите ба воя расад, ки аз эҳсос ва идрок кардани хусусиятҳои ашё (ранг, шакл, намуд. сохт) маҳрум бошад, типикаи ӯ суст инкишоф ёфта, ҳамон қисми майдони биноӣ вазифаи худро иҷро карда наметавонад. Дар натиҷа кӯдак дар бораи хусусиятҳои ашё маълумотҳои заруриро намегирад.

Баръакс агар навзод ба қадри кифоя хусусияти ашёҳои иҳотакардаро дониста гирад, рефлекси муайянкуниаш тез инкишоф меёбад ва он боиси амали ҳаракатӣ ва инкишофи дигар фаъолиятҳои маърифатии навзод мегардад.

«Ҳангоми таваллуд, – мегӯяд Е. А. Аркин, – майнаи сар аз массаи якхелаи моддаҳои хокистарранг иборат буда, ҳоло торҳои асаб бо пардаи миэлинӣпӯшида нашудааст». Протсесси бо пардаи миэлинӣпӯшидашавии торҳои асаб дар кӯдакони навзод бо суръати тез мегузарад.

Ҳамин тавр аён шуд. ки фаъолияти майнаи сар ба самарабахш ба роҳ мондани машғулиятҳои боғчаи бачагон ва кори таълиму тарбия дар мактаб ба ҳарчӣ тезтар бо пардаи миэлинӣпӯшонидашавии торҳои асаб вобаста мебошад. Акнун масъалаи инкишофи вазни майнаи сар, вазни бадан ва баландшавии қади кӯдакро аз рӯзи таваллуд то 1-солагӣ дида мебароем. Масалан, вазни майнаи сари кӯдаки навзод 360 – 400 граммро ташкил мекунад. То охири 1-солагӣ вазни майнаи сар ба 850-900 грамм мерасад. Вазни кӯдаки навзод ба 2,5 – 3 кг баробар аст. Дар охири яксолагӣ ҳамин нишондиҳанда ба 8, 5 – 9 кг мерасад. Қади кӯдак 48-50 см-ро ташкил мекунад, вале то 1-солагӣ ба 70-75 см мерасад.

Қайд кардан лозимаст, ки ба кӯдакони навзод чунин хусусиятҳои системаи асаб хос аст:

а) баъди таваллуд дар давоми 6-ҳафтаинагӣ протсесси ҳаяҷоннокӣ дар кӯдакон нисбатан сусттар ҷорӣ мешавад, вале дар нимаи дуюми сол ҳаяҷоннокӣ дар кӯдакон нисбат ба калонсолон зиёдтар мегузарад; б0 азбаскӣ торҳои асаб пурра ба пардаи миэлинӣ пӯшида нашудааст, бинобар ин суръати xориљшавии реаксияҳои кӯдак нисбатан сусттар мегузарад ва дар пӯстлохи майнаи сари ӯ манбаҳои устувори ҳаяҷоннокӣ ба осонӣ ба вуҷуд намеояд. Илова бар ин кӯдакони навзод дар як шабонарӯз 4/5 қисми вақтро дар хоб мегузаронанд.

Раҳмонов Б.С. – омӯзгори кафедраи “Асабшиносӣ, ёрии паллиативӣ ва асосҳои равоншиносӣ” – и МДТ “Коллеҷи тиббии ҷумҳуриявӣ”