Яке аз масъалаҳое муҳим ин инкишоф додан ва тарбия намудани ирода ба шумор меравад, аз ин хотир муайян кардан зарур аст, ки ирода дар кудакон ва дар давраи аввали таҳсили ӯ дар мактаб чи гуна зоҳир мешавад. Чунин тарзи омӯзиш имконият медиҳад, ки имкониятҳои синну солии шахс муайян карда мешавад, ва ба ҳисобгирии онҳо шарти муҳимӣ тарбияи дурусти ирода ба шумор меравад.

Масалан, агар мо ба кудак талабҳои нисбатан дараҷааш пастро пешниҳод кунем, онгоҳ бо ин метавонем шахсияти сустиродаро ташаккул диҳем, ки ба ҳайёти мавҷуда мутобиқшуданаш бо душвори сурат мегирад.

Дар баробари ин, бояд қайд кард, ки талабгузории аз ҳад баланд,ҳам ба рушди шахсияти кудакон ва инчунин хонандагони синфҳои ибтидои таъсири манфи расонад. Чунин тарзи муносибат шахсияти хонандаро мешиканад нобовариро ба қувваи худ ба вуҷуд меоварад ва ниҳоят дараҷаи худбаҳодиҳии пастро ташаккул медиҳад.

Читавре, ки психолог Селеванов.И.В мегуяд, “ протсессҳои иродавӣ дар кудакон дар робита бо протсессҳои маърифати ва эмотсионали ташаккул меёбанд . Дар навбати аввал протсессҳои беихтиёрии идрок, диққат, хотир бо рушди психикаи кудак табиати ихтиёриро мегиранд. ”

Бояд қайд кард, ки заминаҳои ирода дар давраҳои то мактаби зоҳир мешаванд, ки ҳоло танҳо аз саъю кушишҳои тоандозае мақсаднок иборат мебошанд, ки ба низом даровардани ҳаракатҳо равона шудааст.

Тадриҷан ҳаракату амалҳои кудакон инкишоф меёбанд ва хосатан дар давраи 3 солагӣ ки дар кудакон ҳисси маърифати бедор мешавад, фарди бо шуур мешавад,ба худбаҳодиҳи ру меоварад ва ҳаммаи ин имконият медиҳад ки ба зуҳуроти рафторҳои худ эътибор диҳад

Психологҳо А.Н.Леонтев ва Д.Б.Элконен дар асоси омузишҳояшон равшан намудан, ки фаъолияти бози то дар мактабиён ва таълими дар хонандагонӣ синфҳои ибтидоӣ мусоидат ба он мекунанд, ки рафтори онҳо сифатан тағйир меёбад ва табиати усувориро пайдо мекунад инчунин муайян гардид, ки ҳангоми ба мактаб рафтани кудак то андозае омодагии иродавии у ба фаъолияти нави таълими оғоз меёбад. У ҳис мекунад,к ибо рафтан ба мактаб уҳдадориҳои навро бар душӣ кудак мегузорад.

У бояд сари вақт ба мактаб ояд, бо диққат дар дарс шинад, супоришҳои муаллимро иҷро кунад мунтазам ва хуб вазифаи хонагиро иҷро намояд ва ғайра.

Кудаке, ки акнун ба мактаб рафтааст ин корҳоро дар ҳолати набудани хоҳишҳам бояд иҷро кунад, Вазъиятҳои навӣ мактабӣ талаботро нисбат ба иродаи кудак зиёд мекунад ва маҷбур месозад, ки мунтазам рафтори худашро зери назорат гирад.

Тадқиқотҳои гузаронида нишон доданд, ки мактаббачаҳои хурдсол бо чунин сифатҳо ва хислатҳо тавсиф дода мешаванд.  Масалан онҳо бо шавқ ва ҷаҳду кушиши зиёд дарс мехонанд ва аз дигаргуниҳои ҳайёти мактаби ба таври амиқ мутаасир мешаванд, хонандагони синфҳои ибтидои ки бештар дар муассисаҳои томактабӣ статуси тарбиягирандаро доштанд ва имруз бошад дорои мавқеиъӣ нав буда, аз он ифтихор мекунад. Муайян карда шуд, ки агар дар байни талаботҳои мактаб ва оила нисбат ба кудакони ин синну сол ягонаги вуҷуд дошта бошад, онгоҳ дар онҳо чунин сифатҳои иродавӣ ташаккул меёбад: муташаккили ва боинтизоми инкишоф ёфтани ин сифатҳо метавонад дар асосӣ шакл ва воситаҳои назорат кардани муаллим аз болои рафтори хонандагон мусоидат кунад.

Тадқиқотҳо боз муайян намудан, ки мактаббачаҳои хурдсол ҳоло дар муддати дуру дароз мақсадҳои амал карданро дар хотр нигоҳ дошта наметавонан ва аз ин ру бе мадади атрофиён, яъне падару мода рва омузгор ҳалли худро намеёбад.

Агар назорат ба таври бояду шояд ба роҳ монда шавад, онгоҳ мактаббачаи хурдсол метавонад кушишҳои иродавии худро бо як кор дар муддати дуру дароз равона созад ва ё сафарбар намояд. Агар танҳо бимонад бе назорат ва ҳавасмандкуни сурат гирад онгоҳ дар аксари ҳол аз вақти муқарар шуда дур мешавад ва диққаташ аз як тараф ба тарафи дигар кучонида мешавад.

Бинобар ин, агар шароитҳои фаъолият дуруст ташкил шуда бошад, агар ҷаҳду кушишҳои хонанда дастгири ёбанд, писандида  шаванд ва инчунин қадр гарданд онгоҳ хонанда метавонад амалҳои мувофиқ ба қувваӣ худашро интихоб намояд ба нақша дарорад ва бояд қаноатманди онро иҷро кунад.

Мувофиқи тадқиқотҳои гузаронида шуда кудакони ин синну сол дорои мустақилии пурра нестанд. Махсусан дар синфҳои якум дуюм ва сеюм ин сифати иродавӣ дар шакли ҳаракатҳо муайяне зоҳир мешавад, ки зери таъсири майлу хоҳиш, эмотсия ва бе муносибати танқиди доштан ба рафтори худ зоҳир мешавад. Танҳо дар охири синфҳоӣ 3 ва аввалӣ синфҳои чорум мустақилии тадриҷан шакл гирифтан мегирад ва хусусиятӣ идоркунандаро пайдо мекунад.

Дар асоси тадқиқотҳои гузаронидашуда муайян карда шуд, ки сифатҳои иродавӣ дар хонандагони гуногун ҷинс ҳар гуна зоҳир мешаванд.

Масалан, духтарбачаҳо дар таҳсил нисбатан ботаҳаммул устувор доранд нисбат ба писарбачаҳо. Ин фарқият дар давраӣ навраси ва навҷавони боқи мемонад ин аз он сабаб ба амал меояд, ки аз руи анана духтарон нисбат ба писарон дида бештар ба меҳнати худ хизматрасони ҷалб карда мешаванд, ки он сабру таҳаммулро талаб мекунад, муқарар шудааст, ки маҳорати иродавие, ки дар як намуди фаъолият ба даст оварда шудааст, он метавонад ба намудҳои дигари фаъолият гузаронида шавад.

Иродаи мактаббачагони хурдсол ҳол кам ташаккул ёфтааст. Дар онҳо ба таври равшан мақсадноки дар рафтор ифода наёфтааст. У аз руи уҳдадорию виҷдон амал мекунад, яъне  фаъолии иродавии у дар асосӣ эмотсияҳо ва шавқу ҳавасҳо зоҳир мешаванд. Масалан, психолг А. И. Висотские дар асоси омузиши 500 нафар кудакони синни хурдӣ мактабӣ ба хулоса омад, ки фаъолии иродавӣ дар камтарин хонандагони ин синну сол мушоҳида шуд, зеро он дорои хусусияти устувор шуда набуд. А.И.Висотские муайян кард, ки “ алоқаи равшани фаъолии иродави бо шавқу ҳаваси хонанда ба омузиш мавҷуд аст. Хонандагоне,ки шавқу ҳавас ба омузиш зоҳир накарданд, бештари онҳо фаъолии иродавӣ зоҳир намекунанд.”

Аз ин бар меояд, ки омузиш ё худ таълим фаъолияти асосии мактаббачаи хурдсол ба ҳисоб меравад ва он бояд тарзе ба роҳ монда шавад, ки эмотсияи нусбиро дар хоандагон ҳамеша ба вуҷуд оварда тавонанд ва ин ҳама метавонад ба ташаккули шахсияти у ва махсусан ба иродаи у таъсири манфи расонад.

Дар асоси тадқиқотҳои гузаронидашуда муайян гардид, ки нақши мактаб, меҳнати фоиданоки ҷамъиятӣ, бози, муоширати корӣ, ҷисмонию фикрӣ, дар ташаккули иродаи мактаббачаи хурдсол калон аст. Таҷрибаи ҳайёти низ дар ташаккули сифатҳои иродавӣ таъсири худро мерасонад. Бояд қайд кард, ки хонандагони мактабҳои деҳот нисбат ба хонандагонӣ шаҳри дида сифатҳои иродавӣ бештар ва пештар шакл мегиранд, зеро муҳити деҳот тарзи ҳайётӣ онҷо имконият медиҳад, ки ба намудҳои гуногуни фаъолият машғул шавад. Яъне бештар соҳиби таҷрибаи ҳайёти мегарданд. Дар ин замина дар онҳо бо интизоми мақсадноки мустақили, боғайратӣ ва ғайра сифатҳои иродавӣ ташаккул меёбад.

Олимон дар заминаи ин андешаҳо ба чунин хулоса омадаанд, ки хонандагонро метавон ба мактаббачаҳои  “ назариявӣ ” ва ” амалӣ ” ҷудо кард. Маълум аст, ки баъзе хонандагон донишҳои хуби назариявӣ доранд вале мутаасифона онҳоро дар амал татбиқ карда наметавонанд.

Чунин хонандагон одатан дар мактабҳои шаҳрӣ аксариятро ташкил медиҳанд. Хонандагони дар деҳот буда дониши назариявӣ нисбатан камтарро доранду вале малакаю маҳоратҳои дар амал ҳосилшуда имконият медиҳанд, ки дар онҳо мустақилӣ бо сифатҳои иродавӣ инкишоф ёбанд.

Баъзе тадқиқотҳо боз муайян намудан, ки инчунин хонандагоне мавҷудан, ки инчунин хонандагоне мавҷудан, ки дорои ҳам донишҳои назариявӣ ва ҳам амалӣ мебошанд. Чунин хонандагонро метавон ҳам дар шаҳр ва ҳам дар деҳот мушоҳида кард.

Умуман ба хулосае омадан мумкин аст, ки дар байни тачрибаӣ ҳайёти хонандагон ва инкишофи бевосита вуҷуд дорад.

Тадқиқотҳо боз равшвн намудан, ки шарти дигари инкишофӣ ирода истифодаи методҳои фаъоли таълиму тарбия мебошанд.

Муаллим бояд чунин усулҳои таълим ва тарбияро истифода барад, ки ба ташаккули мустақилияти хонанда, таф  аккури мустақилу эҷодии хонанда мусоидат намояд то ки у дар иҷрои ин ё он фаъолият ташаббус нишон дода тавонад.

Ин корҳоро бояд муаллим дар ҷарайёни таълим тарзе ба роҳ монад, ки хонанда дар фикри ҷустуҷуи ҳалли масъалаҳо кушиш кунад, тахминҳо намояд, то ки роҳи мақбули ҳалли масъалаҳоро пайдо кунад.

Ба муаллими мактаби миёна зарур аст, ки тамоми протсессҳои психикӣ ва қонуниятҳои онҳоро ба эътибор  гираду дар инкишофдиҳии онҳо роҳҳои гуногунро истифода барад, зеро бе инкишофи эҳсос, идрок, диққат, тафаккур, нутқ  наметавон сифатҳои иродавиро дар хонандагон ташаккул дод.

Раҳмонов Бахтиёр Саторович

Ассистенти кафедраи “Асабшиносӣ,

ёрии паллиативӣ ва асосҳои равоншиносӣ”-и МДТ “Коллеҷи тиббии ҷумҳуриявӣ”